ਬੀ. ਟੀ. ਬੈਂਗਣ ਸਬੰਧੀ ਜੈਰਾਮ ਰਮੇਸ਼ ਦਾ ਜਮਹੂਰੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਜਾਂ ਫ਼ਿਰ ਵਾਤਾਵਰਨਕ ਚੇਤੰਨਤਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਜਿੱਤ
(ਡਾ. ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤੱਗੜ)
ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦੋ ਰਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜਨਤਕ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰੇ ਦੀ ਸਿਹਤਮੰਦ ਪਿਰਤ ਪਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਜਿਹਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖ਼ਤਰੇ ’ਚ ਪੈ ਸਕਦੇ ਹੋਣ। ਇਹ ਖੇਤਰ ਹਨ-ਰੁਜ਼ਗਾਰ, ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਤਨਖ਼ਾਹ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਬੰਧੀ ਕਾਨੂੰਨ, ਖਾਣਾਂ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਲਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨੀ ਕਬਜ਼ਾ, ਸਨਅਤ, ਸਿੰਜਾਈ, ਮੁਢਲਾ ਢਾਂਚਾ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਤੇ ਪਾਣੀ ਸਬੰਧੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਆਦਿ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ’ਤੇ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਦੋ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਮਹਾਇਕੋ-ਮੋਨਸੈਂਟੋ ਦੁਆਰਾ ਵਪਾਰਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਬੈਂਗਣ ਦੀ ਜੀਨ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਿਸਮ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਨ ਮੰਤਰੀ ਜੈਰਾਮ ਰਮੇਸ਼ ਵੱਲੋਂ ਕਾਸ਼ਤ ਲਈ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰਨ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸਬੰਧੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਪੱਤਰਕਾਰ ਪ੍ਰਫੁਲ ਬਿਦਵਈ ਆਪਣੇ ਇਕ ਲੇਖ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਰਮੇਸ਼ ਦੇ ਇਸ ਜਮਹੂਰੀ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬੈਂਗਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਰਗੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਨਾਲ ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਲਾਘਾ ਦੇ ਪਾਤਰ ਬਣੇ ਹਨ। ਜਦ ਕਿ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਤਲ਼ਖ਼-ਕਲਾਮੀ ਤੋਂ ਕੋਈ ਮੁਨਕਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੇ ਬੜੇ ਬੇਬਾਕ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਖੜੋਨ ਵਾਲ਼ੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਨੇੜਤਾ ਜਤਾਈ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੋਨਸੈਂਟੋ ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਜੀਨ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ੁੰਚ ਹੈ, ਉਹ ਬਾਕੀ ਬਾਇਓ-ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਬੀ. ਟੀ. ਬੈਂਗਣ ਦੇ ਹੱਕ ’ਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸਗੋਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵਰਗਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਹਾਸਲ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਬੀ. ਟੀ. ਬੈਂਗਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜੀਨ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਪੂਰੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਭੋਜਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਜਿਹਨਾਂ ਅਧਿਐਨਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਮਹਾਇਕੋ-ਮੋਨਸੈਂਟੋ ਨੇ ‘ਜੈਨੇਟਿਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਐਪਰੂਵਲ ਕਮੇਟੀ’ ਕੋਲ ਬੀ. ਟੀ. ਬੈਂਗਣ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਮੋਨਸੈਂਟੋ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਅਤੇ ਚਮੜੀ ਦੀ ਖਾਰਿਸ਼ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਮਾਰਕੀਟ ’ਤੇ 84 ਫ਼ੀਸਦੀ ਕੰਟਰੋਲ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ¦ਮੀ ਪਹ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਹੀ ਜਾਂਚ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸਨ। ਪੰ੍ਰਤੂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਬੈਂਗਣ ਵਿਚ ਕਈ ਕੁਦਰਤੀ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਲੇ ਜੀਨ ਨਾਲ਼ ਛੇੜਛਾੜ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਢੁਕਵੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ ਕਿ ਨਵੇਂ ਪਾਏ ਗਏ ਜੀਨ (ਕਰਾਈ ਵਨ ਏ. ਸੀ.) ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਖਾਦ ਪਦਾਰਥਾਂ ’ਤੇ ਕਿੰਜ ਦਾ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਸ੍ਰੀ ਰਮੇਸ਼ ‘ਜੈਨੇਟਿਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਐਪਰੂਵਲ ਕਮੇਟੀ’ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਨਰਮੀ ਵਰਤ ਰਹੇ ਸਨ ਜੋ ਇਹ ਪਤਾ ਕਰਨ ’ਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਇਕੋ-ਮੋਨਸੈਂਟੋ ਨੇ ਜੈਨੇਟਿਕ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਦਰਾਮਦ ਲਈ ਸਹੀ ਕਾਰਜ-ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰ-ਕਿਨਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਢੁਕਵੀਂ ਅਗ਼ਵਾਈ ਨੂੰ ਅਮਲ ’ਚ ਲਿਆਉਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਬੀ. ਟੀ.ਬੈਂਗਣ ਦੀ ਖੇਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਬਸ ਨਹੀਂ ਬੀ. ਟੀ. ਬੈਂਗਣ ਮਾਮਲਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਹੁਣ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਇਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ-ਜੁਲਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵੱਲ ਵੀ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੁੱਦੇ ਹਨ-ਬੀਜਾਂ ਉਤੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ, ਜੈਵਿਕ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਉ¤ਪਰ ਜੀਨ-ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਅਸਰ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਖੋਜ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਆਜ਼ਾਦੀ। ਇਹ ਕੰਪਨੀਆਂ ਜੀਨ ਪਰਿਵਰਤਨ ਰਾਹੀਂ ਅਜਿਹੇ ਬੀਜ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਉਗਾ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਦੁਬਾਰਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੀਜ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਵਰਤ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਫਸਲ ਬੀਜਣ ਲਈ ਫਿਰ ਕੰਪਨੀ ਤੋਂ ਬੀਜ ਖਰੀਦਣੇ ਪੈਣਗੇ। ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੇ ਲਈ ਖ਼ੁਦ ਬੀਜ ਪੈਦਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਇਹ ਗੱਲ ਸਵੀਕਾਰਨਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੀਨ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਨਾ-ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੰਦੇ ਸਮੇਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਜਿਹੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਵਾਲੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਵੀ ਧਿਆਨ ’ਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੋਨਸੈਂਟੋ ਵਰਗੀਆਂ ਬਹੁਕੌਮੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਸਾਡੀ ‘ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀ ਖੋਜ ਕੌਂਸਲ’ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਫ਼ਾਇਦਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਖ਼ਸਤਾ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਥੇ ਵਿੱਤੀ ਫੰਡਾਂ ਦੀ ਅਕਸਰ ਘਾਟ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਲੇ ਕੁਝ ਵਿਗਿਆਨੀ ਇਹਨਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਪੈਸੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਭਾਲ਼ਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਜਨਤਾ ਦੇ ਹਿਤ ਖ਼ਤਰੇ ’ਚ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਦਵਾਈਆਂ ਬਣਾਉਣ, ਬੀਜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਨਅਤਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਅਮਲ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਵਿਗਿਆਨੀ ਇਹਨਾਂ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਨਹੀਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਅਤੇ ਨਿੱਗਰਤਾ ’ਤੇ ਸਵਾਲੀਆ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲੱਗ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਫੁਲ ਬਿਦਵਈ ਦੇ ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਸਹਿਮਤ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਜਾਂਚ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਨੂੰ ਨਰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੀਨ ਤਬਦੀਲੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਭੋਜਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਅਹਿਮ ਮੁੱਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਭਾਰਤ ਹੰਢਣਸਾਰ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪੱਖੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਅਮਲ ’ਚ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੁਦਰਤ ਦੀਆਂ ਸਮਰਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਉਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੱਧੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਮੀਂਹ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਖੇਤੀ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬੀ. ਟੀ. ਬੈਂਗਣ ਮਾਮਲੇ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਜੀਨ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਫਸਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਰਗਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨ, ਉਪਭੋਗਤਾ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਰਗ, ਵਿਗਿਆਨੀ, ਭੋਜਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਾਰਕੁਨ, ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰੇਮੀ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਨਾਗਰਿਕ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਸਭਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਘੜਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਢੰਗ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਜਿਹਾ ਰਾਹ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧੀਆ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਸ਼ੀਏ ਵੱਲ ਧੱਕੇ ਹੋਏ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਇ ਨਹੀਂ ਲਈ ਜਾਂਦੀ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਨਾਂ ਦਾ ਉਕਤ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਤਿਅੰਤ ਗ਼ੈਰ-ਜਮਹੂਰੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਹੈ। ਪਰ ਪ੍ਰਫੁਲ ਬਿਦਵਈ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਸਾਰੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਸ੍ਰੀ ਜੈ ਰਾਮ ਰਮੇਸ਼ ਦੀ ਹੀ ਝੋਲ਼ੀ ਪਾਉਣਾ ਉਹਨਾਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਮਾਹਰਾਂ ਦੇ ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਯੋਗਦਾਨ ਨਾਲ਼ ਧੱਕਾ ਹੈ ਜੋ ਦਿਨ ਰਾਤ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦੋ ਰਾਏ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਦਕਾ ਹੀ ਸਬੰਧਤ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੁਖ਼ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ।
